⠀Yөhээ Бүлүү оройуонугар Далыр диэн кыра күөл баар. Кини аатынан дэриэбинэ ааттанан турар. Бу дэриэбинэ революция иннигэр балай эмэ сурабыра сылдьыбыта, улуус киинэ эҥин буолан.
⠀⠀Далыр тоҕо Далыр диэн ааттаммытын туҺунан Yөhээ Бүлүү олохтоохторун ортотугар маннык үһүйээн баар: “Далыр диэн тыл “даллыс” диэнтэн үөскээбитэ үһү. Былыр (хайа үйэтээҕитэ биллибэт) тоҥустар сахалары кытта кыргыҺа сылдьан саҥыйахтарын ити күөлгэ түһэрбиттэр. Саҥыйахтарын аата “даллыс” диэн үһү, ол иһин күөл оннук ааттаммыт”.
⠀⠀Итинник быһаарыы үөрэхтээх, культурнай киһини хайа да өттүнэн астыннарыан, итэҕэтиэн сатаммат. Күөлү тоҕо саҥыйахтарын түһэрэн эрэ баран ааттаатылар, ол иннинэ күөл аата суоҕа эбитэ буолуо дуо? Оннук да буоллаҕына тоҕо “даллыс” “далыр” буола кубулуйда? Саха тылын грамматическай тутулун сокуоннарыгар итинник уларыйыы булгуччулаах дуо? Итинэн мин Далыр аата “даллыстан” төрүтэ суох эбит диэн түмүктүүбүн.
⠀⠀Ол да гыннар, эвенкигэ “далир” диэн тыл баар, кини сахалыы тылбааһа “быһыт” диэн. Мин Далыр күөлүн аата ити “быһыт” диэн тылтан төрүттээх эбит диэн саныыбын.
⠀⠀Дьиҥэр, ити дэриэбинэ турар сиригэр силлиһэ сытар хас да күөл баар (Уоттаах, Далыр, Куодьуга, Тиргэтиит, Сунтаат). Олортон Далыр ортотунан хордоҕой билиилээх (айылҕа быһыта). Ити биир. Баҕар, былыргы эвенкилэр ити күөллэри быһан (бэлэм билиилэрдээҕин туһанан) бултаан, балыктаан да сылдьыбыттара буолуо ээ… Иккис суол дакаастабылым. Алдан оройуонугар Далкит диэн (төрдө эмиэ эвенки тыла) үрэх баар. Далкит сахалыыта хаайсыылаах диэн буолар. Алданнааҕы Уугун начальнай оскуолатын учуутала А.Н. Иванова суруйарынан, Алдан олохтоохторо Далкиты кыыллар хаайсалларын иһин итинник ааттаммыта дииллэр эбит.
⠀⠀”Далкит” ааттаныытын алданнар ити курдук быһаараллара, мин саныахпар, оруннаах. Эвенки тылыгар “-кит” сыһыарыы туохтуурга сыһыннаҕына, ол туохтуур хайааһын ханна буолбутун көрдөрөр аат тыл буола кубулуйар. “Дал” хаайары, тутары, бохсору көрдөрөр туохтуур. “Дал – кит” хаайар сир, хаайсыылаах. Сүрдээх интэриэһинэй буолан таҕыста буолбат дуо? Эвенкига “дал” хаайары, бохсору, тутары көрдөрөр тыл. Оттон саха ынаҕын, сылгытын дала?
⠀⠀Э.К. Пекарскай быһаарарынан саха “дала” монголлар, буряттар “далларыттан” силис тардар уонна олоххо туттуллар аналлара син биирдэр.⠀
⠀⠀Сабаҕалааһын быһыытынан этэр эбит буоллахха, эвенкилэр “даллара” монголлар ити “далларыттан” төрүттээх быһыылаах. Онон, боппуруос арай ити тылы монголлартан хайабыт урут ылбытыгар сытар быһыылаах. Ити аата уһугар тиийэн Далырбыт саха ынаҕын, сылгытын хаайар далыныын биир ийэттэн-аҕаттан үөскээбит, хаан уруулуу тыл, өйдөбүл буолан таҕыста. Дал, далыр, далкит, төһө да омос көрдөххө адьас сыһыаннара суох курдугун иннигэр, барылара биир олохтоох тыллар эбит.
⠀
⠀⠀М. Иванов суруйуута.
..Бүлүү к.
⠀⠀”Далыр нэһилиэгэ” кинигэттэн.