Исидор Никифорович Барахов (Иванов) (1898-1938) – Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ, XIX саҕаланыытыгар биллибит судаарыстыбаннай уонна партийнай диэйэтэл.

ОЛОҔО уонна АЙАР үлэтэ

Төрдө-ууһа

1898 сыллаахха урукку ааҕыынан тохсунньу 31, аныгынан олунньу 12 күнүгэр Үөhээ-Бүлүү улууhун Харбалааҕар сүөhү иитиитинэн дьарыктанар сэниэ ыалга төрөөбүт. Аҕата Бараах уола Ньалбаахаан Микииппэр (Иванов Никифор Иванович) – дьадаҥы уола, бэйэтин хара күүhүнэн уонна үлэтинэн байбыт-тайбыт киhи. Саха биллиилээх устуоруга Е.Е. Алексеев суруйарынан байарыгар үс суолу тутуспут – хаарты, сир оҥорон бурдук үүннэрии уонна сүөhү иитиитэ. Ийэтэ Өлөөнө Өргүөт нэhилиэгин  Арбаҕастаах аҕатын ууhуттан төрүттээҕэ. Бу ыал  үөhөлүүлээх буолан Исидор төрөөбүтүгэр оччотооҕу сиэринэн абааhыттан куоттаран үс сыл ийэтин аймахтарыгар Баhылай Наҕабыыhыннаахха (Чэччэйдээххэ) Өргүөккэ үс сыл ииттэрбиттэрэ. Онтон ыалга иккис уол Дьуона төрөөбүтэ, о5олоругар ханыы гынаары элбэх оҕолоох аймахтарыттан өссө биир уолу Анньыыhыны ииттэ ылбыттара.

Үөрэх

Куорамыкыга Монастырев учууталга аан бастаан үөрэммитэ. Бу үөрэнэр сылларыгар убайынаан Аньыыһынныын атыыһыт Дьөгүөр (Георгий) Батаакапка олорбуттара. Батаакаптар кыыстара Мусялыын, уоллара Серафимныын улааппыттара.

12 саастаах Исидор 1910с. Бүлүү куорат начальнай училищетыгар киирбитэ. Училище 1913 сыллаахха үрдүкү училище стаатуһун ылбыт. 1914с. бүтэрбитэ. Бу сылларга аҕата уруккуттан билсэр атыыһыта Николай Расторгуев дьиэтигэр олорбута. Исидоры кытта оччоҕо Степан Аржаков, Степан Гоголев, Николай Бубякин, Дора Жиркова, Муся Потапова, Дмитрий Очуров, Георгий Павлов, Г.А. Щадрин, А.П. Егоров, Степан Иванов о.д.а. үөрэммиттэрэ. Училище дириэктэринэн Попов Иван Васильевич, оттон 1912с. математика уонна физика учууталынан А.Е. Кулаковскай (Өксөкүлээх) үлэлээбитэ. П.Х. Староватов, эдэркээн Марк Жирков учууталлыыллара. 1912с. кылгас кэмҥэ нуучча тылын Сэмэн Новгородов үөрэтэ сылдьыбыта.

1914с. ахсынньытыгар үөрэҕин бүтэрэн баран Расторгуевка үлэлээбит. Бу сылдьан тохсунньуга Дьокуускайдааҕы учууталлары бэлэмниир сэминээрийэ дириэктэригэр үөрэххэ киирэр туһунан көрдөһүү түһэрбит. Күһүн Үөһээ Бүлүү быраабатыгар дьыаланы устааччынан үлэлээбит, онтон сыылынай Т.П. Алфер сүбэтинэн земскэй сэтээтэл Г.Ф. Корякиҥҥа суруксутунан киирбит. Бу киһи дьиэтигэр олорбут, онтон кинини кытта 1915с. күһүн Дьокуускайга барсыбыт уонна семинариятыгар киирбит.

Сэминээрийэҕэ Аммосов Максимныын, Аржаков Степанныын уо.д.а. кытта, барыта 17 буолан киирбиттэрэ. Биир сыл аҕа Платон Слепцов (Ойуунускай) үөрэнэрэ. Үөрэнэ сылдьан литература куруһуогар сылдьар, кэлин салайар эбит, 1917 сыл саҥатыгар С. Аржаковтуун Бүлүү землячествотын түмсүүтүн тэрийбиттэрэ биллэр. Оттон “Е.М. Ярославскай революционнай куруһуогар дьарыктаммыта” диэн этии билиҥҥи кэмҥэ саарбахтанар. Исидор кэлин бэйэтэ суруйбутунан “1917с. олунньуга дылы политическай боппуруостарга биһиктээх кыһыл оҕо” эбит. Баартыйа дөкүмүөннэригэр Барахов бассабыык баартыйа чилиэнинэн 1917 сыл балаҕан ыйыттан буолбута туоһуланар.

Уустук кэм кэлэн Бараховтаах сэминээрийэни бүтэрэр сылларыгар үөрэхтэрэ быста-быста салҕаммыта. Үс сыллаах үөрэхтэрин 1918с. муус устарга түмүктээбиттэрэ. Бу сыл биллэрин курдук Арассыыйаҕа Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолан, саҥа былаас дойдуга кимиилээхтик хааман испитэ (триумфальное шествие – Ленин быһаарыыта). Саха сирэ саҥа былааһы билиммэтэҕэ. Онон уларытыы күүрээнигэр киирбит эдэр дьон Бараховтаах бастаанньаҕа бэлэмнэнэн барбыттара, кистэлэҥ хаһыаты таһаараллара, сэп-сэбиргэл хомуйаллара.

Тылга сыһыаннаах үлэтэ

1920-с сыллардаахха саха алпаабытын, суругун сокуонун чуолкайдааhынна, саха тылын уерэтиигэ, сайыннарыыга, урдук таhымна таhаарыыга, киниэхэ государственнай тыл анал туругун инэриини ситиhиигэ боччумнаах кылааты киллэрбитэ. Кыым хаһыакка бастакы редакторынан улэлээбитэ.

Холобур, биир «Сахатытыы уонна нуучча тыла» диэн ыстатыйатыгар маннык салаалар бааллар:

1. Сэбиэскэй государственность уонна тыл
2. Бу туһунан РКП XII сийиэһэ туох диэбитэй?
3. Сахатытыы – бу партия сийиэстэрэ олоххо дьиҥнээхтик киириилэрэ.
4. Ленин бу боппуруоска туох диэн үөрэппитэй?
5. Сахалыы суругу-бичиги сайыннарыы наада дуо?
6. Нуучча тылын оруола уонна миэстэтэ
7. Сахатытыы наадалаах

Оттон “Тыллар тэҥ бырааптаах буолуулара” диэн ыстатыйаҕа Исидор Никифорович тыллар бырааптарын, сахатытыы туһунан сиһилии суруйар, сахатытыы – нуучча тылын үтүрүйүү буолбатаҕын бэлиэтиир.

1926с. Алампаны уонна Күндэни кытта Азербайджаан киин куоратыгар Бакууга буолбут Бүтүн Сойуустааҕы Туур I сийиэһигэр кыттыбыта. Манна анаан «Саха алпаабытын туһунан» диэн тезистэри суруйбута.

Экономикаҕа сыһыаннаах үлэтэ

1923 с. оҥорбут дакылаатыгар тыа хаhаайыстыбатын өрө көтөҕүү, кустарнай уонна ремесленнэй производствоны сайыннарыы, кыhыл көмүһү уонна күндү таастары хостооhун туhунан, Саха сирин бордууксуйатын оҥорон таhаарыыны улаатыннарыыга хаhаайыстыбаннай бэлиитикэ сүрүн хайысхаларын быhаарбыта.

“Саха өрөспүүбүлүкэтин промышленноhа, суола-ииhэ уонна инникитэ” диэн ыстатыйатыгар сиртэн хостонор баайдары суолу-ииhи тупсардахха толору көдьүүстээхтик туhаныахха сөп диэбитэ. Иркутскайтан Уус-Кукка диэри тимир суол салаатын, Дьокуускайтан  Амуурдаа5ы  тимир суол Рухолово (Большой Невер) станциятыгар диэри массыына суолун  бырайыактааhын уонна тутуу, Дьокуускай – Охуоскай суолун чөлүгэр түhэрии, Өлүөхүмэ өрүһү күрбэ таастартан босхолоон онон Могоча тимир суол станциятыгар тахсар туhунан боппуруостары туруорбута. 1923 сыл атырдьах ыйын 1 күнүгэр Үлэ уонна Обруона Сэбиэтигэр ыыппыт суругар Өлүөнэ өрүс пароходствотын тэрийиини туруорсубута.

Бэлиитикэ

1921 сыллаахха хомуньуус баартыйа X сийиэһигэр Саха Сириттэн куоластыыр бырааптаах соҕотох делегат быһыытынан кыттыбыта (иккис дэлэгээт Б. Ойуунускай совещательнай куоластаах этэ). Бу сийиэс Москубаҕа Кириэмилгэ кулун тутарга буолбута. Киин хонтуруоллуур хамыыһыйа дакылаатын, профсоюзтар үлэлэрин, разверстканы продналогунан уларытыыны, омуктар ыккардыларынааҕы сыһыаны, баартыйа сомоҕо буолуутун, анархо-синдикалисткай укулуон туһунан боппуруостары дьүүллээбитэ.

Бу сийиэскэ Владимир Ленин кыттыбыта. 1921—1924 сс. партия губбюротун секретарынан, Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ, партия X, XII, XV сийиэстэрин делегата, ССРС уонна Саха Сирин Киин ситэриилээх комитеттарын чилиэнэ этэ.

1926—1928 сс. партия Саха Сиринээҕи тэрилтэтин салайбыта.

1928—1933 сс. Кыһыл профессура Институтугар үөрэммитэ. Ону ситиһиилээхтик бүтэрэн баран, Киин комитет аппараатыгар тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар Илин Сибиир уонна Уһук Илин сиэктэрин сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.

Репрессия

1938с. олунньу 3 күнүгэр дьэндьийэргэ уонна хаайарга НКВД-лар ордер ылбыттара. Архыыпка баар дьыалаҕа ол кэнниттэн 146 хонук иһигэр туох буолбута биллибэт. Бу тухары НКВД хаайыытыгар сытан “буруйун” билиммэтэх буолан доппуруос боротокуола суох диэн Е. Алексеев суруйар. Доппуруос боротокуола бэс ыйын 29 күнүттэн саҕаланар. 1938с. балаҕан ыйын 15 күнүгэр диверсийэҕэ, национализмҥа, үспүйүөннээһиҥҥэ, куорҕаллааһыҥҥа буруйдаан ССРС оһуобай боломуочуйалаах үрдүкү байыаннай суута ытарга уурбута. Ол күн суут бириигэбэрэ олоххо киирндэ диэн Барахов дьыалатыгар тигиллэн сылдьар, ол аата 40 саастааҕар ытыллыбыта.

1956с. Алтынньы 31 күнүгэр толору реабилитацияламмыта.

Аатын үйэтитии

• Барахов аатын Үөһээ Бүлүү улууһун киинигэр баар улууска биир бастакы уонна ордук бөдөҥ оскуолалартан биирдэстэрэ 1957 сыллаахтан сүгэр. Оскуолаҕа киниэхэ аналлаах стендэ баар, сыл аайы киниэхэ аналлаах уруоктар  ыытыллаллар.  Оскуола туйгун үөрэнээччитигэр кини аатынан стипендия төлөнөр.
• Барахов аатынан теплоходу ааттаабыттара.
• Төрөөбүт сиригэр Харбалаахха киниэхэ аналлаах түмэл үлэлиир. үөһээ Бүлүүгэ уонна Харбалаахха мэҥэ-өйдөбүнньүктэр тураллар.
• 2014с. муус устар 27 күнүгэр Дьокуускайга (Киров аатынан уулуссаҕа) Исидор Бараховка өйдөбүнньүк туруоруллубта.
• Сэбиэскэй саҕана Үөһээ Бүлүү улууһун бөдөҥ сопхуоһа кини аатын сүгэр этэ.
• М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет кини аатынан, ФЭИ бастыҥ студеннарыгар, стипендия олохтообут.