Ыһыах
Ыһыах – бу үрдүкү айыыларга уонна сир-дойду иччилэригэр үҥүү, сүгүрүйүү, көрдөһүү буолар. Ол аата сиэр-туом. Сахалар кыстыкпытын этэҥҥэ туораабыт диэн от-мас көҕөрөн, айылҕабыт уһуктубутун кэннэ айыыларга анаан, саҥа дьылбыт диэн ааттаан үөрэн-көтөн ыһыах сиэрин-туомун толоробут. Бу төрүт итэҕэли кытта ыкса ситимнээх.
Ыһыаҕы чуо биир күн ыспаттар. Халандаар хаамыытынан сыллата ыытыллар саха норуотун сайыҥҥы бырааһынньыгын кистэлэҥ соруга олоҕу салҕааһын, саҥа ыал оҕотун түстээһин, киһи аймах тыыннаах хааларын туһугар дьолго-соргуга, үтүөҕэ-сырдыкка дьулуур буолар. Ол иһин саха Ийэ айылҕаҕа, тыынар-тыыннаахха сүгүрүйэр.
Былыр былыргаттан бу үтүөкэн үөрүү өрөгөйө Күнү көрсүү туомуттан саҕаланар. Өссө XVIII үйэ чинчийээччилэрин суруйалларынан, “…ити туом бүтүүтүгэр бука бары мустубуттар биир киһилии тэҥҥэ: “Уруй! Уруй! Уруй!» – диэн хаһыытыыллар уонна илиилэрин иннилэрин диэки үөһэ анньаллар”. Ол аата күн тахсыытын кытта киһи-халлаан-күн-айылҕа ситимэ сомоҕолоһор иччилээх күүстэнэр.
Тэриллии сиэрин быһыытынан ыһыах үс түһүмэхтэн турар.
- Сүрүн түһүмэх – күҥҥэ, Мэҥэ халлааҥҥа уонна үөһээ дойдуга олохтоох Үрүҥ Айыы Тойоҥҥо айах тутуу буолар. кинилэр ааттарыгар амалыйыы, ааттаһыы, сүгүрүйүү быһыытынан үрүҥ илгэнэн күндүлээһин, сир-дойду иччилэригэр кымыһынан ыспахтаныы түмүгэр «ыһыах» диэн аат үөскээбит.
- Ытык утаҕы Үөһээ Үрдүк Айыылар арчылаабыттарын, амсайбыттарын кэннэ уоһунан тэҥҥэ үллэстэн бииргэ иһии туома.
Илин, күрэс былдьаһыы көрө-нара. Онуоха киирэллэр ат сүүрдүүтэ, бөҕөстөр тустуулара, күүстээхтэр күөнтэһиилэрэ, быһыйдар сырсыылара, ырыаһыт-тойуксут, оһуохайдьыт бастыыр иһин күрэхтэһиилэрэ.
КҮНҮ КӨРСҮҮ СИЭРЭ-ТУОМА
Ыһыаҕы тэрийэргэ «Күнү көрсүү» сиэрин-туомун хайаан да тэрийэн ыытар булгуччулаах. Оччоҕо дьон биир өйгө-санааҕа киирэн, айылҕаны кытта алтыһан, эттэрэ-хааннара чэбдигириэ, майгылара көнүө, олохторо тупсуо этэ. Бу күн дьон бары сахалыы таҥас таҥнан, дэйбиир тутан, ыраас санаалаах түһүлгэҕэ үктэниэхтээхтэр. Ким да кимиэхэ да кыыһырыа, кыйаханыа, улаханнык саҥарыа суохтаах.
“Түһүлгэ ыраас хонууга, арыый үрдүк сиргэ биэс уон миэтэрэ иэннээх, төгүрүк гына оҥоһуллар. Түөрт үүт бүтэйинэн эргитиллэр. Ортотугар аҕыс кырыылаах холумтан оҥоһуллар. Түөрт өттүгэр сэргэлии моонньохтоох остуолбалары сиргэ анньаллар. Түһүлгэ соҕуруу, арҕаа, хоту өттө ааннаах буолар. Илин диэки үс ааннаах аарка оҥоһуллар. Аарка ортоку аана 5-6 миэтэрэ үрдүктээх уонна үөһээ өттө күн иитин курдук төгүрүктүнү быһыылаах буолар.
Холумтан аттыгар туран эрэ көрдөххө, аарка хаҥас уонна уҥа ааннара ортоку ааннааҕар арыый намыһах буолаллар, тоҕо диэтэххэ, хаҥас аанынан аттаах кыыс киирэр, оттон уҥа аанынан аттаах уол киирэр. Ол аата хаҥас аан – дьахтар аана, ортоку аан – таҥара аана (бу аанынан сиэр туом кэмигэр ким да сылдьыбат), уҥа аан – эр киһи аана буолар. Түһүлгэни төгүрүйэ 9 айыы ампаардарын туталлар. Бу айыыларга сүгүрүйэр айыы олохторо» диэн. Ампаардар 3х3 миэтэрэ иэннээх, 3 миэтэрэ үрдүктээх буолуохтаахтар. Түһүлгэ арҕаа өттүгэр – алгысчыт киирэр аана, хоту өттүгэр кыргыттар, дьахталлар, эмээхситтэр, оттон
уҥа өттүгэр уолаттар, эр дьон, оҕонньоттор түһүлгэҕэ киирэр ааннара оҥоһуллаллар.
Аны түһүлгэ иһигэр туох оҥоһуллан туруохтааҕый? Таҥара ааркатын хаҥас уонна уҥа өттүгэр кулунчуктары баайарга аналлаах сэргэлэри туруораллар. Бу ытык сэргэлэр. Манна маҥан өҥнөөх тыһылаах атыыр кулунчугу баайаллар. Бу кулунчуктар сүөһү төрдө буолуохтаахтар. Холумтан иннин диэки аарка хаҥас өттүгэр үүт кэрэ үрүҥ биэ бааллар сэргэтин, кини аттыгар симэхтээх аты миинэн киирбит кыыс сэргэтин туруораллар. Оттон арыый тэйиччи икки атахтаах ийэ түһүлгэ оҥоһуллар, онно кымыс кутуллубут сири-иһит (айдах) ыйанар. Ол аттыгар тойон айах, кэриэн айах, балхах, бэлкэй чорооннор кэккэлэһэллэр. Бу ийэ түһүлгэҕэ, атыннык “төрүттүүр төрүт түөлбэҕэ”, кыргыттар уонна дьахталлар эрэ сылдьаллар.
Холумтан иннин диэки аарка уҥа өттүгэр быаны хаһан да көрбөтөх, буутун этэ буспут дьаҕыллаах кыһыл тураҕас уонна да атын өҥнөөх атыыр сылгыны баай бөҕө-таҕа сэргэлэри туруораллар. Ол аттыгар, тэйиччи соҕус, симэхтээх аты миинэн киирбит уол сэргэтэ анньыллар.
Түһүлгэ арҕаа өттүгэр алгысчыт киирэр аанын таһыгар сэлэ оҥоһуллар. Онно 21 кулунчук бааллар. Тыһылара түһүлгэ хаҥас өттүгэр, атыырдара – уҥа өттүгэр туруохтаахтар. Уопсайа 8 сэргэ буолар, үрдүктэрэ кулунчуктан арыый улахан. Кулунчук турдаҕына, хараҕынан буоларын курдук, сэргэлэри ортолорунан үүттээн баран, суон быаны сэргэттэн сэргэҕэ чиккэччи тардан баайаллар. Сэргэлэр икки ардыларыгар үстүү тимир тиэрбэстэри сүүрбэт гына эмиэ ыга баайаллар.
Сэлэттэн тэйиччи хаҥас диэки дьахтар моҕол ураһата, аана илин, оттон уҥа диэки эр дьон моҕол ураһата, аана эмиэ илин диэки буолан тураллар. Моҕол ураһалары сэттэ оронноон, ортотугар холумтаннаах, ис өттө сиэдэрэй ойуулаах гына оҥоһуллара ордук. Бу ураһаҕа сиэр-туом иннинэ ытык кырдьаҕастар, кыра оҕолор, дьахталлар, эр дьон киирэн олорон сынньаныахтарын сөп. Ыһыах күн киһи барыта тот сылдьыахтаах, тоҕо диэтэххэ, аччык киһи өйө-санаата атын буолар, ымсыы, иҥсэ-обот үөскүүр. Ол иһин түһүлгэ таһыгар бөтүөннэргэ эбэтэр мас буочукаҕа быырпаҕы оҥорон 5—6 сиргэ толору кутан ууруллар. Ол «кытах ойбон» дэнэр. Таһыгар уулаах биэдэрэ, курууска бэлэмнэнэр. Ыһыахха кэлбит дьон биэдэрэттэн ууга сайгыы түһэн баран, кытах ойбонтон быырпах ылан истиннэр диэн.
Сиэр-туом иннинэ холумтаҥҥа оттуллар мастары дьаарыстыыллар. Ол аттыгар толору кутуллубут кымыстаах чороону, кытыйаҕа саламааты, арыылаах алаадьыны, эбир хамыйаҕы, ону таһынан алгыска туттуллар үрүҥ сүүмэх сиэли ууран бэлэмнииллэр. Холумтан икки өттүгэр чэчирдэри аҕалан анньаллар уонна саламалары ыйыыллар. Саламаны төрүттүүр төрүт түөлбэҕэ эмиэ баайаллар.
Сиэр-туом саҕаланыан иннинэ тоҕус түптэни уматан түһүлгэни ыраастыыллар. Онтон хаҥас өттүттэн сахалыы таҥастаах дьахтар аймах, уҥа өттүттэн сахалыы таҥастаах эр дьон түһүлгэҕэ киирэллэр. Кинилэри киирэр ааҥҥа дэйбииринэн ыраастыыллар. Түһүлгэҕэ киирбит дьон илин диэки хайыһан тураллар. Таҥара ааркатын уҥа өттүгэр үс уол кымыстаах чороону өрө көтөҕөн, хаҥас өттүгэр үс кыыс эмиэ кымыстаах чороону өрө көтөҕөн, илин диэки хайыһан тураллар.
Бу сиэргэ-туомҥа алгысчыт сүрүн күүһү ылар. Онон алгысчыты эрдэттэн ыҥыран, тылын-өһүн хомоҕойдук таһаарарыгар эрчийиэххэ сөп. Алгысчыт үрүҥ сылгы тириититтэн сону, үрүҥ сылгы хараҕын анныттан сиһигэр диэри сиэллээх сүлүллүбүт сылгы төбөтүн бэргэһэ курдук кэтэр. Атаҕар үрүҥ сылгы тыһыттан эбэтэр тириититтэн тигиллибит этэрбэһи анньынар. Илиитигэр дьалбыыр тутар. Дьалбыыр икки салаалаах хатыҥ мастан оҥоһуллар. Үс сиринэн үрүҥ сүүмэх сиэллэри уонна чуоpaaннaры баайаллар. Сиэргэ-туомҥа айыыларга тахсар илиҥҥи «сиэл намылхай аартыгы» дьалбыыр арыйар.
Алгысчыт тоҕус уол, аҕыс кыыс арыалдьыттарыныын алгыһы Үөһээ айыыларга көтөҕөллөр. Бары үрүҥ таҥастаахтар. Уолаттар илиилэригэр дэйбиирдэри, кыргыттар хатыҥ лабааларын туталлар. Бу оҕолору эрдэттэн ырыаларын-тойуктарын, хамсаныыларын көрдөрөн биэрэн бэлэмниигин. Түһүлгэ таһыгар, илин өттүнэн ким да сылдьыа суохтаах. Ону эрдэттэн сэрэтэн дьоҥҥо биллэрэҕин.
Сиэр-туом саҕаланыытыгар хомуһу, сахалыы наҕыл музыканы тыаhaтaн, дьон болҕомтотун тардан турукка киллэрэбин. Бу кэмҥэ кыргыттар түптэлэри уматан түһүлгэни ыраастыыллар, дьэ, онтон алгысчыт арыалдьыттарын кытта түһүлгэҕэ битийэн киирэллэр. Уолаттар дэйбиирдэрин, кыргыттар хатыҥ лабааларын үөһээ уунан оргууй далбаатыыллар. Бу иһэн кинилэр саныыллар: «Бүгүҥҥү ыһыах түһүлгэтигэр дьол соргу тосхойдун, үөрүү-көтүү үксээтин», диэн. Ити курдук битийэн холумтаҥҥа кэлэллэр. Дьон-сэргэ алгысчыты уонна арыалдьыттары көрсөн сүгүрүйэллэр. Холумтаҥҥа тиийэн баран оҕолор битиилэрин тохтоппоттор. Алгысчыт дьалбыырын өрө уунар, оччоҕо кыргыттар кыталыктыы кыҥкынаһа-кыҥкынаһа дьахталлар турар сирдэригэр тиийэн илин диэки хайыһан турунан кэбиһэллэр. Алгысчыт күнү батыһа битийэн кэлэн, илин диэки хайыһан холумтан иннигэр сөһүргэстээн олорор. Онтон уолаттар сылгылыы кистии-кистии, тыбыыра-тыбыыра ат хамсаныыларын үтүктэллэр. Ис хоһооно: «Күрүө Дьөһөгөй, эн төлкөлөөбүт оҕолорун өссө хойдон истиҥнэр, дьолбут күнэ сандаардын, дьолло биэр!» диэн. Ол кэнниттэн уолаттар холумтаны тула олороллор. Алгысчыт аргыый аҕай туран кэлэн, наҕыл куолаһынан айыыларга, иччилэргэ сүгүрүйэн алгыс этэр.
Ааптар К.Д. Уткин, РСФСР культуратын үтүөлээх үлэһитэ
Интернет ситимиттэн.
Ыһыах сиэрэ-туома
Ыһыах – Айыыларга сүгүрүйүү өрөгөйдөөх туома. Ыһыахха сылдьарга өбүгэ саҕаттан маннык куолу олохтоммут.
Бастакытынан, ыһыахха сахалыы таҥас кэтэн, айыыларга кэрэхсэтэр гына киэргэнэн тиийиллэр.
Иккиһинэн, ыһыах ыһыллар туомугар сылдьыы, алгыска тиксэн сылы этэҥҥэ тахсар суолталаах. Ыһыах алгыһа айыы ситимин олохтуур, төлкөнү түстүүр, саргыны салайар, дьолу тосхойор.
Үсүһүнэн, ыһыах кымыһыгар айыы тыына түһэр, аһа-үөлэ уйгуну-быйаҥы тардар ымыыланар. Ыһыахха тото аһаабыт – төгүрүк сыл тот сылдьар, күүһэ-уоҕа өһүллүбэт.
Төрдүһүнэн, ыһыах оһуокайын үҥкүүтэ өйү-санааны уһугуннарар, сүрү күүһүрдэр, эти-хааны чэбдигирдэр, эмтиир.
Бэсиһинэн, ыһыах көрө-нара дьол тардар суолталаах.
Алтыһынан, ыһыахха үөрэ-көтө, чөл өйдөөх сылдьыллыахтаах. Дьону-сэргэни кытта эйэргэһэн, сэлэһэн үтүө сыһыан олохтонор, ил-эйэ тэриллэр. Бу күн кыыһырсыы, иирсии-баайсыы – улахан аньыы.
Сэттиһинэн, ыһыахха күнү көрсүү сирэ-туома ураты суолталаах. Халлаан сиигэ аһыллан, Үрүҥ Айыы Тойон орто туруу дойдуга илэ-чахчы чугаһаан, араҥаччылыыр, арчылыыр алгыстаах күүһэ муҥутуурдук улаатар. Илиини утары уунан туран, баҕа санааны ботугураан көрдөһүллүөхтээх, күн күлүмнэс суоһуттан күүс ылан, сырдык сардаҥаларынан арчыланыллыахтаах.
Алгыс сиэрэ-туома
Алгыс – айыыларга, иччилэргэ сүгүрүйэр, махтанар сиэр-туом.
Алгыс күүһэ саргыны салайсар, үтүөҕэ үөрэтэр, үрдүккэ үүннэрэр.
Алгыһы айылҕа чэчирээтин, от-мас үүннүн, сүөһү-ас дэлэйдин, дьон-сэргээтэҥҥэ олордун, уйгу-быйаҥ өрүттэннин, дьол-соргу тосхойдун диэн этиллэр.
Киһи алгыс тылынан баҕа санаатын толорор, куһаҕантан күрүөлэнэр, хараҥа тыынтан харыстанар, дьайы далбарытар.
Алгыс киһи сүргэтин көтөҕөр, санаатын күүһүрдэр, тускуга туһаайар. Алгыс баһа сыалаах.
Саха бастыҥ астарынан: арыынан, сөлөгөйүнэн, кымыһынан, саламаатынан, алаадьынан – айыылары, иччилэри уотунан күөмэйдээн күндүлүүллэр.
Итэҕэл суолталаатахха, сыт таһаарарга сылгы сиэлэ, ынах түүтэ эбэтэр чэй тоҕоостоох.
Алгыырга күн диэки сирэйдэнэн хайыһан туруллар. Сиэри-туому толорорго күн эргиирин хоту хаамыллар.
Алгыс этэргэ суолта биэрэн, өйү-төйү сааһылана, тылы-өһү чочуйан эрдэттэн бэлэмнэнэр куолу. Дэҥ алҕаһаатахха, тутатына көрдөһөн алы гыннарыллар.
Дьиэ кэргэн иһигэр аҕа саастаах ытыктанар киһи судургу тылынан ботугураан, сибигинэйэн, туойан, ыллаан этэрэ көҥүл.
Алгыс күлүүс тылларынан суолталара:
Айыыларга хайыһыннаран – “Күлүм-мичил”.
Айыылары аҕаларга – “Нарын-наскыл”.
Айыылары күндүлүүргэ – “Аһаа- амсай, үөр-көт”.
Сүрү көтөҕөргө – “Күөгэл-нусхал”.
Алгыһы бигэргэтэргэ – “Уруй-туску”, “Уруй-айхал”.
Алгыска айыылар, иччилэр ааттарын таба ааттыыр суолталаах. Сыыһа-халты эбэтэр итэҕэс ааттаатахха – өһүргэнэллэр.
Айыылар саамай үрдүкү аҕа баһылыктарын толору аата
Үүт-маас бэйэлээх
Үкэр куйаас тыыннаах,
Үүт күөл олбохтоох
Үрүҥ Айыы (Аар) Тойон.
Биир бастакынан Дьөһөгөй Айыы (Уордаах Дьөһөгөй, Күрүө Дьөһөгөй Айыы, Күн Дьөһөгөй Тойон) ахтыллар.
Орто дойду иччитинэн Аан Алахчын хотун (Ан Дархан хотун, Аан Аалай хотун) буолар. Сиргэ-уокка ас тардан аһыах иннинэ, уот нөҥүө айах тутуллар уонна алгыс тылын этиллэр.Ким-туох киһи кэлэн, туох сыаллаах-соруктаах сылдьарын туһулаан хайаан да этиллиэхтээх.
Хомурах хоммотох
Хонноххор хоннор,
Дьай иҥмэтэх далаҥҥар саһыар,
Сыыс сыстыбатах сыламҥар сынньат, — диэн буолар алгыһа.
Уот иччитэ дьону-сэргэни киртэн, дьайтан, бары быртахтан арчылыыр.
Бырдьа бытык, Хоруо хоннох,
Түөнэ моҕол, Аан Уххан,
Хатан Тэмиэрийэ,
Аал уотум иччитэ, аһаа-амсай,
Көрөн-истэн көмөлөс!
Салгыы бэйэҥ баҕаҕынан көрдөс.
Салама туома
Салама – саха айыыларга тиксэр, үҥэр сиэрэ-туома.
Салама туома дьону харыстыыр суолталаах уонна айыылартан уйгуну аҕалар аналлаах.
Салама тиит, хатыҥ, бэс маска ыйанар, оттон тэтиҥҥэ ыйыыр аньыы.
Саламаны ыйаан баран, уот оттон сир-дойду иччитин алҕаа. Саламаны ыйыы туран, ботугураан бэйэ алгыһын этиэххин сөп.
Саламаны ыйыырга алгыс этэллэр. Алгыс кэннэ дьон төбүрүөннэн олорон аһыыллар, кымыс иһэллэр.
Интернет ситимиттэн.
